Baas rejimi 61 yılın akabinde çökerken, Suriye’de iç savaş ve devrik rejimin yürüttüğü siyasetler ekonomik faaliyetleri büyük ölçüde kesintiye uğrattı. Ekonomik göstergelerin tümüyle bozulduğu ülkede, enflasyon, bütçe ile ihracat ve ithalat istikrarı üzere kritik kalemlerde kıymetli sıkıntılar bulunuyor.
Öte yandan, Akdeniz’in kuzeydoğusunda yer alan Suriye, Asya, Avrupa ve Afrika’nın kesiştiği bölgedeki pozisyonuyla bilhassa ticarette süratli bir toparlanma sürecine girme potansiyeli taşıyor.
Bölgenin en büyük ekonomilerinden Türkiye’nin 2023 yılında Suriye’den ithalatı 363,5 milyon dolar düzeyindeyken, bu ülkeye ihracatı ise yaklaşık 2 milyar dolar seviyesindeydi. Kesim yetkilileri, Türkiye ile Suriye ortasındaki ticarette bilhassa tarım, inşaat ve güç üzere bahislerde kıymetli işbirlikleri ön plana çıkabileceğini belirtiyor.
Toplam 11 özgür ticaret bölgesi bulunan Suriye’de yakın gelecekte İdlib’de de bir hür ticaret bölgesi kurulması planlanırken, ülkede yabancı yatırımcılara belli organize sanayi bölgelerinde (OSB) yüzde 100 öz sermaye ile şirket kurabilme imkanı tanınıyor.
Bu kapsamda milletlerarası uzmanlar, ülke iktisadında tekrar istikrarın sağlanması için atılması gereken adımları değerlendirirken, bölgenin yine inşası sürecinde Türkiye’nin oynayabileceği kıymetli role de değindi.
Avustralya merkezli Deakin Üniversitesi’nden Araştırma Vazifelisi Ali Mamouri, Suriye’deki tekrar inşa sürecinin yakın gelecekte meselesiz bir halde yaşanmasının muhtemel olmadığını söyledi.
On yıl süren iç savaş, yaptırımlar ve altyapının yok edilmesi nedeniyle Suriye iktisadının harabeye döndüğünü anlatan Mamouri, “Yeni hükümetin halkın inancını tekrar tesis etmek, yabancı yatırımları çekmek ve temel altyapıyı yine inşa etmek için istikrar gayretlerine öncelik vermesi gerekecek. Lakin toparlanma büyük ölçüde iç siyasi bütünlüğe, memleketler arası aktörlerin dayanağına ve bölgenin yansısına bağlı olacaktır” dedi.
Mamouri, yeni hükümetin birebir anda çok katmanlı bir plan üzerinde çalışması gerektiğine işaret ederek, Suriye’de öncelikle ülkenin para ünitesine yönelik inancın artırılmasına muhtaçlık bulunduğunu söz etti.
Bunun da mali açıkların giderilmesi, enflasyonun denetim edilmesi ve para ünitesi ıslahatlarının uygulanması manasına geldiğini anlatan Mamouri, “Altyapının tahrip edilmesi ekonomiyi önemli halde etkiledi. Yolları, güç santrallerini ve irtibat ağlarını yine inşa etmek, ekonomik faaliyeti canlandırmak ve iş yaratmak için gerekli olacaktır” değerlendirmesinde bulundu.
Mamouri, Suriye’nin tekrar inşası sürecinde insani gereksinimlerin ele alınmasının değerine değinerek, “Daha fazla toplumsal huzursuzluktan kaçınmak ve uzun vadeli istikrarı desteklemek için besine, sıhhat hizmetlerine ve eğitime erişimin sağlanması temel kıymete sahip olacaktır” diye konuştu.
Özel bölümün de iş dostu bir ortam yaratılması ve yabancı yatırımcıların çekilmesi yoluyla desteklenmesi gerektiğini söz eden Mamouri, “Siyasi ve ekonomik yaptırımlar muhtemelen bir mühlet yürürlükte kalacak olsa da Suriye’nin insani yardım, krediler ve ticaret muahedeleri için bölgesel güçler ve milletlerarası kuruluşlarla müzakere etmesi gerekebilir” dedi.
Mamouri, kelam konusu adımlar ortasında Suriye’ye yönelik yaptırımların kaldırılmasına yönelik teşebbüslerin bir numaralı öncelik olması gerektiğini altını çizdi.
Suriye’nin petrol ve doğal gaz rezervlerine sahip olduğunu ve yine inşa sürecinde bu rezervlerin değerli rol oynayabileceğine işaret eden Mamouri, “Üretim çatışmadan kıymetli ölçüde etkilendi ve petrol ve doğal gaz sanayisinin tekrar inşası kıymetli yatırım ve istikrar gerektirecektir” dedi.
Tarım dalının geçmişte Suriye iktisadının omurgasını oluşturduğunu anımsatan Mamouri, bilhassa Fırat Irmağı etrafındaki verimli bölgelerde bu dalın yine inşa edilmesi gerektiğini söyledi.
Zengin bir kültürel mirasa sahip Suriye için turizm bölümünün de bir öteki gelir kaynağı yaratabileceğini anlatan Mamouri, “Suriye’nin sanayi dalı, bilhassa dokumacılık ve besin işlemede değerli bir gelir kaynağıydı. Bu kesimi canlandırmak istihdam sağlarken ve ihracatı teşvik edebilir” tabirlerini kullandı.
Mamouri, Suriye’nin jeopolitik pozisyonu sayesinde Irak ve Ürdün’den Türkiye’ye ve akabinde Avrupa’ya giden, Doğu-Batı geçiş koridorunun bir kesimi olabileceğini de lisana getirdi.
Suriye’de devlet bütçesinin mevcut durumuna ait Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF) raporuna atıfta bulunan Mamouri, “2023 bütçesi 2011 düzeyinin dörtte birinden daha az ve yaklaşık 5,88 milyar dolar yahut kişi başına 256 dolara eşittir. Suriye’nin bütçesi şu anda devam eden çatışmalar, ekonomik yaptırımlar ve altyapının yaygın biçimde tahrip edilmesi nedeniyle sonlu gelir elde etme kapasitesi sonucunda fecî bir durumda” diye konuştu.
Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası’nın Suriye’ye yönelik dayanağını devam eden çatışmalar ve yaptırımlar nedeniyle uzatmadığına işaret eden Mamouri, “Yeni bir hükümet kurulursa, muhtemelen tekrar inşa ve büyümeyi teşvik etmek için bölgesel ve milletlerarası takviyesi seferber etmeye odaklanması gerekecektir” yorumunu yaptı.
Mamouri, Suriye’nin tekrar inşa sürecinde Türkiye’nin değerli bir rol oynayabileceğinin altını çizerek, şunları kaydetti:
“Türkiye, Suriye’nin yine inşasında, inşaat hizmetleri, altyapı uzmanlığı ve yatırım fırsatları sunan kilit bir oyuncu olarak rol oynayabilir. Türk şirketleri, güç, ulaşım ve telekomünikasyon dahil olmak üzere Suriye’nin altyapısının yine inşasına dahil olabilir. Ayrıyeten, Suriye, Türkiye’nin Katar’dan Avrupa’ya bölgesel güç geçişi planlarına potansiyel olarak katılabilir ve örneğin Türkiye, bölgesel güç kaynakları için bir kapı sağlayarak artan ticaret ve güç işbirliğinden yararlanabilir.”
Küresel risk ve stratejik danışmanlık şirketi Control Risks’ten Kıdemli Analist Victor Tricaud, Suriye iktisadının zayıf bir durumda olduğunu, bilhassa 2019’dan beri derin bir krizle karşı karşıya kaldığını belirterek, gelecek aylarda istikrarsız durumun devam edeceği yorumunda bulundu.
Suriye ekonomisindeki verimliliğin onlarca yıl süren yağmacı ve müdahaleci bir otoriterliğin ziyanına uğradığını kaydeden Tricaud, “Nihai bir toparlanmanın kilit belirleyicisi, memleketler arası yardımın sağlanması ve yaptırımların kaldırılması yahut en azından muafiyetlerin getirilmesi ile yabancı sermayenin yine inşaların finansmanına müsaade verilmesi olacaktır” diye konuştu.
Tricaud, Suriye’deki yeni hükümet için en acil bahsin, kamu hizmetlerinin devamı ve kâfi güvenliğin sağlanması da dahil olmak üzere ekonomik faaliyetleri sürdürmek olacağını tabir etti.
İnsani yardımların süratli bir biçimde sağlanması konusunun da değer arz ettiğine işaret eden Tricaud, “Sonrasında, önümüzdeki haftalarda yetkililerin ekonomik rekabet alanını eşitlemeleri, Esed rejimine yakın işadamlarının faydalandığı çarpıtmaların yanı sıra bürokrasiyi ve verimsiz kamu harcamalarını rasyonelleştirmeleri gerekecek” tabirlerini kullandı.
Geçici hükümetin gelecek günlerde hudut kapılarını yine açtığı için gümrük vergisinden değerli bir gelir elde edebileceğini belirten Tricaud, şöyle devam etti:
“Önümüzdeki haftalarda, büyük olasılıkla vergi toplama kabiliyetini yine tesis edecek ve yaygın yolsuzluk nedeniyle daha evvel devletten kaçan vergi gelirlerine dokunacak. Güç kesimi de dahil olmak üzere devlete ilişkin kuruluşlar da gelirin korunmasına yardımcı olacak. Fakat kısa vadede gelir akışında artış sağlamak için karlılıkların kıymetli ölçüde nasıl artırılabileceği konusunda bir netlik yok.”
Tricaud, bölge ülkelerinin Suriye’nin tekrar inşasında oynayabilecekleri role ait de değerlendirmelerde bulunarak, şunları kaydetti:
“Suriye’de yeni periyoda geçiş sürecinin nizamlı bir formda kalması, yaptırımların kaldırılması yahut muafiyetlerin sağlanması, büyük çok taraflı kalkınma bankaları da dahil olmak üzere dış ekonomik yardımın seferber edilmesi şartıyla, Suriye’nin yine inşasına katılmak isteyen bölgesel yapılar, kalkınma aktörleri tarafından finanse edilen büyük ölçekli altyapı projelerine erişimden büyük olasılıkla yararlanacaktır. Ayrıyeten, yıllarca süren ekonomik büyümenin akabinde ülkenin kıymetli ölçüde kullanılmayan ekonomik potansiyeli göz önüne alındığında, yabancı oyuncular muhtemelen yüksek potansiyel getiri sağlayan yatırım fırsatlarına erişebilecek.”